کسب و کار در سیره ائمه اطهار(ع)

روابط تجاری و اقتصادی از گذشته تاکنون از اهمیت ویژه‌ای بین اقشار مختلف جوامع برخوردار بوده است. اما این روند با تفاوت‌هایی در کشورها و میان ادیان مختلف همراه بوده و اصول و چارچوب خاصی داشته که بیش از همه در دین مبین اسلام مشاهده می‌شود. به‌طور مثال اسلام چارچوب خاص و منحصر به‌فردی برای تجارت و معاملات اقتصادی قائل است چرا که پایه آن بر مبنای سلامت کامل معامله و حلال بودن درآمد حاصله استوار است که در اکثر ادیان دیر یا توجهی بدان نشده و یا به اشاره‌ای گذرا بستنده کرده‌اند.

دین مبین اسلام برای جامعه سلامت روحی و جسمی و برای اقتصاد آن سلامت مالی و حلال بودن رزق و روزی را مدِّ نظر داشته و تاکید فراوانی بر این مهّم دارد. بی‌تردید، یکی از اصول اساسی بقای هر جامعه‌ای کار و فعالیت اقتصادی محسوب می‌شود که بدون آن نمی‌توان جامعه‌ را متصور شد، از این رو، معاملات تجاری و کسب و کار از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار هستند که کوچک‌ترین خلل و تحریف در آن می‌توان ابعاد و زوایای مختلف یک جامعه را تحت‌الشعاع قرار داده و آینده آن را به سمت و سویی خاص تغییر و سوق دهد.
 

جایگاه کسب و کار حلال در اسلام

بی‌شک افکار و عقاید هر فردی تاثرات گسترده‌ای بر روی اعمال و رفتار وی خواهد داشت، از این رو اعتقادات دینی افراد نیز نقش بسزایی در نحوه‌ی رفتار اجتماعی و چگونگی کسب و کار افراد دارد. کار و فعالیت اقتصادی سالم در اسلام جایگاه ویژه‌ای دارد که حلال بودن یکی از ارکان اساسی آن محسوب می‌شود.

در این راستا امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند: «قضاء حاجة المؤمن أفضل من طواف و طواف و طواف و... ؛ حتی عَدّ عشراً؛ برآوردن نیاز مؤمن از طواف و طواف و طواف و... بهتر است و آن حضرت تا ده بار طواف را شمرد؛ یعنی حتی از ده بار طواف هم بهتر است». (بحارالانوار، جلد 74) کار و اهتمام به کسب روزی از راه‌های درست و مطلوب آثار مثبت گسترده‌ای بر روح و جسم افراد می‌گذارد که مهم‌ترین آنها؛ «افزایش عزت نفس»، «سلامت روانی»، «پیشرفت در زندگی فردی و خانوادگی»، «آرامش خیال» و «رشد و شکوفایی استعدادها» محسوب می‌شود
پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله علیه و آله و سلم) نیز در راستای دوری از مال حلال و کسب رزق و روزی حرام فرموده‌اند: «اِذا وَقَعتِ اللُّقمَةُ مِن حرامٍ فی جَوفِ العَبدِ لَعَنَهُ کُلُّ مَلَکٍ فی‌ السَّمواتِ و الأرضِ. همین که لقمة حرام داخل اندرون بنده‌ای شد تمام فرشتگان آسمان‌ها و زمین او را لعنت می‌کنند.»

اسلام تا آنجا به موضوع کسب و کار حلال و راستین اهمیت داده است که برای آن پنج قسمت مختلف را در نظر گرفته که عبارتند از:
1- کسب و کار واجب؛ به آن دسته از فعالیت اقتصادی گفته می‌شود که برای رفع نیازهای اولیه خانواده و بقای آن انجام می‌گیرد.
2- کسب و کار حرام؛ کسب و کاری است که بر پایه معاملات مضر برای فرد و جامعه همچون خرید و فروش انواع مواد مخدر و مُسکرات استوار است.
3- کسب و کار مباح: به فعالیت‌هایی گفته می‌شود که ضروری نیست اما زیانی هم برای جامعه به همراه ندارد.
4- کسب و کار مکروه: به کارهایی همچون قصابی (کشتار حیوانات) و کفن فروشی که کراهت دارند اطلاق می‌شود زیرا روحیه افراد را خدشه‌دار و تخریب می‌کند.
5- کسب و کار مستحب: به آن دسته از کارهایی که گفته می‌شود که در راستای گشایش روزی و افزایش رفاه خانواده (بیش از رفاه اولیه) و یا کمک به نیازمندان و فقرا انجام گیرد.

باتوجه به پنج دسته‌بندی مذکور اشتغال و کسب و کار در اسلام، باید متذکر شویم که فعالیت‌هایی در دین مبین اسلام مجاز قلمداد می‌شوند که با صداقت و درست‌کاری و در قالب شرع و در راستای جلب رضای خدا و خدمت به خلق خدا انجام پذیرد. چنین فعالیتی عبادت محسوب می‌شود.
 

کسب و کار در کلام ائمه اطهار (علیه السلام)

حائز اهمیت آن که بیش از 400 آیه از قرآن کریم در رابطه با کار و فعالیت‌های اقتصادی و بایدها، نبایدها و چگونگی پرداختن به این مهم می‌باشد. پیامبر مکرم اسلام (صلی‌الله علیه و آله و سلم) و ائمه اطهار (علیه السلام) نیز تاکیدات فراوانی بر کسب و کار و تلاش در راستای کسب درآمد حلال برای رفاه خانواده و خدمت به عموم مردم داشته‌اند.

آنچه که باید بیش از همه بدان توجه داشت، راه‌های کسب درآمد است. پیامبر (صلی‌الله علیه و آله و سلم) همواره عموم مسلمانان را از کسب درآمدهای حرام بر حذر داشته و هشدار جدی می‌دادند چرا که این مسیر را منتهی به غضب الهی می‌دانست. ایشان کاسبان و تجار را به راستگویی، انصاف و کارآفرینی توصیه و از کم‌فروشی، گران‌فروشی، احتکار اجناس و غشّ در معامله منع کرده و فرموده‌اند: «مَنْ باعَ عَیباً لَمْ یبَینْهُ لَمْ یزَلْ فی مَقْتِ اللَّهِ وَ لَمْ تَزَلِ الْمَلائِکةُ تَلْعَنُهُ- کسی که کالایی معیوب را بفروشد و عیب آن را آشکار ننماید، دائماً در غضب خداست و همیشه مورد لعن ملائک است.» (کنز العمال- 9501)

همچنین حضرت محمد (صلی‌الله علیه و آله و سلم) ربا را بدترین کسب‌ها نامیدند که آتش بر سرمایه افراد افکنده و آنها را به ورطه نیستی و نابودی خواهد کشاند.

امیرالمومنین (علیه السلام) نیز تجار و کسبه را به یادگیری اصول و احکام تجارت اسلامی فراخوانده و فرموده‌اند: تجار باید اساس تجارت که عبارتند از؛ «فراگیری احکام اسلامی»، «تعهد در کار»، «وفای به عهد و وقت‌شناسی»، «رعایت کیفیت» و «توجه به اصل انصاف» را رعایت کنند تا روزی آنها حلال و پُر برکت باشد. در غیر این صورت باید شاهد نابودی خود، خانواده و سرمایه خود باشند.

اسلام کسب روزی حلال را یکی از بالاترین عبادات دانسته و برای افرادی که در پی کار و کسب درآمد حلال هستند، ارزش و جایگاه منحصر به‌فردی قائل شده است. ائمه اطهار (علیه السلام) نیز با احادیث بسیار و استناد به آیات الهی همواره بر اصول اسلامی کسب و کار تاکید داشته و خود در امور اقتصادی «مدیریت کامل و همه‌جانبه کار»، «رعایت حق و حقوق کارگران»، «وجدان کاری و مسئولیت پذیری»، «ایجاد اشتغال»،«انصاف» و «عدالت در فروش» را به دور از کوچک‌ترین تحریفی رعایت می‌کردند.

در مجموع، کار و اهتمام به کسب روزی از راه‌های درست و مطلوب آثار مثبت گسترده‌ای بر روح و جسم افراد می‌گذارد که مهم‌ترین آنها؛ «افزایش عزت نفس»، «سلامت روانی»، «پیشرفت در زندگی فردی و خانوادگی»، «آرامش خیال» و «رشد و شکوفایی استعدادها» محسوب می‌شود که علاوه بر موارد مذکور، خشنودی و رضایت پروردگار را نیز به همراه خواهد داشت.

پی‌نوشت:

1- کسب و کار از دیدگاه اسلام، پرتال جامع علوم انسانی
2- کار و تلاش اقتصادی از دیدگاه امام صادق(ع)، مشرق نیوز
3- جایگاه تولید، کار و تلاش در اسلام و قرآن، سازمان تبلیغات اسلامی
4- معیار کار و تولید و کسب درآمد و مصرف اهل بیت علیهم السلام، پایگاه اطلاع رسانی حوزه
5- تاثیر آموزه های دینی بر کار آفرینی و کسب و کار، موسسه قرآن و نهج البلاغه
6- مقاله کسب و کار در سیرهانبیاء و امامان(ع)، موسسه اشتغال